10.SINIFLAR 2. DÖNEM 1.SINAV KONUSU-DÜNYA'DA VE TÜRKİYE'DE TOPRAK

 Kaynakça:www.cografyahocasi.com

Türkiye'nin toprak tipleri slaytı

Toprağın Hikâyesi

Toprak, yer kabuğunu oluşturan kayaçların ayrışması ve ufalanması ile oluşmuş; içinde çeşitli mineraller, canlı organizmalar, organik maddeler, hava ve su bulunan yeryüzü örtüsüdür. Toprağın katı maddelerini kayaçların ufalanmasıyla ortaya çıkan materyaller ile canlı kalıntıları oluşturur. Topraktaki gaz, gözenekler arasındaki havadır. Sıvı maddeler ise sudur.

Toprağı oluşturan bu inorganik maddeler dışında bir de toprakta yaşayan canlılar vardır. Bunlar köstebek, fare ve solucan gibi gözle görülenler ile mikroorganizma olarak adlandırılan ve gözle görülmeyen canlılardan oluşmaktadır. Toprağı oluşturan bu ögelerin oranları yer şekillerine, kayaçların yapısına, canlılara ve iklime göre değişmektedir. Buna göre toprak oluşumu için öncelikle kayaçların ufalanması gerekir. Yer kabuğunun ana maddesini oluşturan kayaçların atmosferle ve canlılarla temas eden kısmı, iklimin etkisiyle zamanla yıpranır; çatlama, kırılma, parçalanma, dağılma ve ufalanma meydana gelir. Buna çözülme (ayrışma) denir. Çözülme fiziksel, kimyasal ve biyolojik olmak üzere üç yolla meydana gelir.

1. Fiziksel Ufalanma (Mekanik Parçalanma):

Kayaçların kimyasal yapısında herhangi bir değişiklik gerçekleşmeden kayaçların çatlaması, parçalanması ve ufalanmasına fiziksel parçalanma denir.

Fiziksel ayrışmada en önemli etmen sıcaklık farkıdır. Sıcaklık farkı arttıkça bu tür ufalanma artar. Sıcaklığın yüksek olduğu dönemde kayacın yüzeyi genleşir ve genişler. Soğuk dönemde ise kayaç yüzeyi büzülür. Bu olayın defalarca tekrarlanması, yüzeyden itibaren ufalanmaya neden olur. Bu tür ufalanmaya daha çok çöllerde rastlanır.

Kaya çatlağına giren suyun donması, hacim genişlemesinden dolayı çevresine bir basınç uygular. Genişleyen çatlakta çözünen su, derinlere hareket eder. Donma çözülme olayının tekrarlanmasıyla kayaçta ufalanma gerçekleşir. Bu tür ufalanma daha çok karasal iklim bölgelerinde görülür.

Kaya çatlaklarına yerleşen bitki köklerinin büyümesine bağlı olarak çatlak genişler, zamanla ana kayadan parçalar kopar.

Su, rüzgâr ve buzun hareketi sırasında kayaç yüzeyine uyguladığı baskı ya da bunların taşıdıkları materyallerin kayaçlara çarpmaları da fiziksel ufalanmaya neden olmaktadır.

NOT: Çöllerde nem azlığı günlük sıcaklık farkını artırarak fiziksel çözülmeyi hızlandırırken, Kimyasal çözünmenin yetersiz olması toprak oluşumunu geciktirmiştir.

2. Kimyasal Çözünme

Su, gazlar ve sıcaklığın etkisiyle kayaçlarda meydana gelen çözünmeye kimyasal çözünme denir. Bu tür ayrışmada kayacın kimyasal yapısı değişir. Özellikle suyun çok olduğu yerlerde bu tür çözünme fazladır. Sıcaklığın yüksek olması, kimyasal çözünmeyi hızlandırmaktadır. Bu nedenle her mevsimi yağışlı ve sıcak olan ekvatoral iklim bölgesinde kimyasal çözünme çok hızlıdır. Bu tür çözünmenin hızlı olduğu diğer bir alan da okyanusal iklim bölgesidir.

Suda kolay çözünen kalker, jips ve kaya tuzu gibi kayaçların bulunduğu yerlerde kimyasal çözünme daha fazla ve hızlı olur.

3. Biyolojik Çözülme

Bitki kökleri ve toprak altında yaşayan solucan gibi canlı organizmaların salgılarıyla, topraktaki canlı artıkları olan organik maddelerin parçalanmasıyla, organik asitlerin ve humusun etkisiyle oluşan çözünmeye biyolojik çözülme denir. Ağaç kökleri, kaya çatlaklarına yerleşip büyüdükçe kayaların çatlamasına neden olur.

Biyolojik çözülme; özellikle bitki örtüsünün gür olduğu, böcek, tarla faresi, salyangoz, karınca, solucan gibi hayvanların ve mikroorganizmaların bol olduğu ekvatoral kuşak, Akdeniz iklimi, ılıman okyanusal iklim (Türkiye’deki Karadeniz iklimi) ve muson ikliminin görüldüğü sıcak ve nemli sahalarda daha çok etkili olur.

TOPRAK OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Toprak oluşumu çok karmaşık bir süreçtir. Oluşum iklim, kayaç tipi, yeryüzü şekilleri, hayvan ve bitki toplulukları arasındaki etkileşime dayanır. Bu etkenler zamanla işler ve toprak oluşumu için gereken süre bölgeden bölgeye önemli değişiklikler gösterir. Bu etkenleri;

1. İklimin Etkisi
2. Anakayanın Etkisi
3. Zamanın Etkisi
4. Yerşekillerinin Etkisi
5. Canlıların ve Bitki Örtüsünün Etkisi

1) İklimin Etkisi

Toprak oluşumunda en önemli etken iklimdir. Fiziksel parçalanma ve kimyasal ayrışma olayları, bitki örtüsünün yerleşip, toprağın yıkanması ve topraktaki organizma faaliyetleri iklime bağlıdır. Örneğin çöllerde kimyasal çözülme yetersiz olduğundan toprak oluşumu gecikir. Nemli bölgelerde, topraktaki aşırı yıkanma sonucunda toprağın üst kısmındaki mineraller sızma yoluyla alt katmanlara taşındığından toprak, besin maddeleri yönünden fakir kalır. Buna karşılık kurak bölgelerde, yıkanma yeterli olmadığı için toprakta kireç ve tuz oranı yüksek ve toprak verimsizdir.

Topraktaki humus miktarı da iklime bağlıdır. Kurak iklim bölgelerinde bitki örtüsü cılız olduğundan toprak humus bakımından fakir, bitki örtüsünün gür olduğu yerlerde ise zengindir. Ancak ekvatoral kuşak, Doğu Karadeniz kıyıları gibi bol yağışlı bölgelerde topraktaki humusun bir kısmı suyla taşındığı için ve mikroorganizmaların tüketmesi nedeniyle humus azalır, toprak verimsizleşir.

2) Ana Kayanın Etkisi

Kayacın mineral özelliği, direnci, sertliği toprak karakterini belirler. Ayrışmada, ana kayanın direnci önemlidir. Sert ve dirençli püskürük (magmatik) taşlar ile başkalaşım kayaçlar zor ayrışırken dirençsiz ve yumuşak tortul kayaçlar daha kolay ayrışmaktadır. Ayrıca ana kayanın cinsi ve bileşimi, toprağın yapısını doğrudan etkilemektedir.

Kayacın cinsine bağlı olarak toprak; kireçli, fosforlu, killi, kumlu veya milli olur. Örneğin, ana kayanın kalker olduğu yerlerde kireçli topraklar, kil oranının fazla olduğu ana kaya etrafında geçirimsiz topraklar yer alır. Toprak içerisinde kum miktarı fazla ise toprak kolayca havalanabilir. Kumlu topraklar suyu kolayca dibe sızdırdığından bu tur topraklarda tarım yapılacaksa sulamaya ihtiyaç duyulur.

3) Zamanın Etkisi

Ana kayanın parçalanması, minerallerine ayrışarak toprağa dönüşmesi, oluşan toprak üzerine bitkilerin ve diğer canlıların yerleşmesi, organik maddelerin parçalanarak humusa dönüşmesi ve toprağın horizonlaşması için yüzlerce hatta bazı iklim bölgelerinde binlerce yıllık bir sürenin geçmesi gerekir. 1 cm kalınlıktaki toprağın oluşabilmesi için en az 100-150 yıl gibi bir süreye ihtiyaç vardır.

Topraklar oluştuğu zamana göre genç, olgun ve yaşlı topraklar olarak sınıflandırılmaktadır. Yaşlı araziler üzerinde bulunan topraklar daha kalın ve olgunlaşmışken genç araziler üzerinde bulunan topraklar ise daha incedir. Dış kuvvetler tarafından sürekli aşınmaya uğrayan sahalarda kalın topraklar oluşamamıştır. Çünkü aşınma, toprak oluşumunda zaman faktörünü kesintiye uğratan bir etkendir. Bu tür arazilerde oluşan topraklar daha çok ana kayanın özelliklerini gösterir.

4) Canlıların ve Bitki Örtüsünün Etkisi

Toprak yüzeyine düşen dal, yaprak ve meyve gibi bitki kalıntıları, (iklim şartlarına göre birkaç ay ile birkaç yıl içerisinde), mikroorganizmalar tarafından parçalanarak humus denilen canlı kalıntılarına dönüştürülür. Bu humus, canlılar sayesinde toprağa karışır ve toprağın verimini arttırır.

Toprak oluşumunda hayvanların da önemi çok büyüktür. Tek hücreli bakteriler, toprak içerisinde bulunan maddeleri parçalar. Birçok böcek türü, bitki ve hayvan artıklarını tüketerek ayrışmaya yardımcı olur. Tavşan, tarla faresi ve köstebek gibi canlılar toprağı havalandırmak ve derinlerdeki toprağı yüzeye çıkarmak gibi önemli bir karıştırma görevi de yaparlar.

5) Yer Şekillerinin Etkisi

Yer şekillerinin yükselti, eğim, dağların uzanışı ve bakı özellikleri toprak oluşumunu etkiler.

a. Yükselti
Yükseklerde sıcaklık ve nem az olduğundan kimyasal çözülme yeterince gerçekleşemez ve kayalar fiziksel parçalanma ile ufalanır. Yükseltinin fazla olduğu yerlerde toprak oluşumu yavaş gerçekleşir.

b. Eğim ve Bakı
Eğimli yüzeylerde ayrışan malzemeler, dış kuvvetlerin ve yer çekiminin etkisiyle sürekli olarak taşınır. Eğimli yamaçlar, eğer bitki örtüsünden de yoksunsa, üstteki toprak tabakası kolayca aşağılara ineceğinden eğimli yerlerde toprak katmanı incedir hatta çıplak kayalık alanlar bile oluşacaktır.

Bakı, bir yamacın güneşlenme ve nemlilik bakımından farklı olmasına neden olur. Bu farklılık ise değişik toprak türlerinin oluşmasına yol açar. Güneşe bakan yamaçta sıcaklık ortalaması yüksek olduğundan toprak oluşumu daha hızlı, toprak tabakası daha kalındır. Kuzey Yarımkürede Yengeç Dönencesinin kuzeyinde yıl boyunca güney yamaçlar güneşlenme ve buharlaşmanın daha fazla olduğu yerlerdir. Bu yamaçlarda toprakta buharlaşmadan dolayı tuz ve kireç oranı daha yüksektir.

c. Dağların Uzanışı
Dağların kıyıya paralel uzandığı boyuna kıyılarda kıyı ile iç kısımlar arasında iklim, bitki örtüsü ve canlılar farklılaştığından toprak özellikleri de farklılaşır.

Bu duruma örnek olarak Türkiye’de Karadeniz, Akdeniz kıyıları; Kuzey Amerika’da Kayalık Dağları ve Güney Amerika’da And Dağları verilebilir.

 

Toprak Oluşumu Hızlandıran Etmenler
• Nemli ve sıcak iklim
• Yoğun bitki örtüsü
• Gevşek yapılı düzlükler

Toprak Oluşumunu Geciktiren Etmenler
• Soğuk-kurak veya sıcak-kurak iklimler
• Zayıf bitki örtüsü
• Kalkerli arazi
• Eğimli yamaçlar

Başlıca Toprak Tipleri ve Özellikleri

Toprak, üzerinde tüm canlıların barınıp yaşadığı, insan ve hayvan beslenmesi için gerekli ürünlerin yetiştiği yaşayan canlı bir varlıktır ve yaşamın kaynağıdır. Toprak, Fiziksel, kimyasal, organik yollarla parçalanan kayaçların arasına hava, su ve canlıların girmesiyle oluşan katmandır.

Yeryüzündeki topraklar iklim koşulları, kayaçların yapısı, yer şekilleri ve dış güçlerin etkinliğine göre üç ana gruba ayrılmaktadır. Bunlar zonal, azonal ve intrazonal topraklardır.

ZONAL TOPRAKLAR

Bu topraklar genellikle düz ve az eğimli yerlerde oluşmuş topraklardır. Ana kayaların, yerinde ayrışmasıyla oluşurlar. Bu yüzden yerli topraklar da denir. Topraklar oluşum özelliklerine göre taşlı, kireçli, kumlu, humuslu, milli gibi çeşitlere ayrılırlar. Bitki artıklarının zamanla ayrışmasıyla toprağa bitkisel besin maddeleri de karışır buna humus denir. Yağışın bol olduğu, bitki örtüsünün gür olduğu alanlarda görülen topraklar, bitki örtüsü bakımından zengin olduğundan toprakta humus miktarı da fazladır. Yağışın çok olduğu ekvatoral kuşakta yağışlarla toprak çok yıkandığından topraktaki humus oranı azdır. Bu bölgelerde toprak nemli olduğundan koyu renklidir. Zonal topraklarda normal toprak profiline sahiptir. A, B, C horizonları belirgindir.

1.Laterit Topraklar
Dönenceler arasındaki sıcak-nemli tropikal iklim bölgesinin toprağıdır. Rengi kiremit kırmızısıdır. Tropikal kuşakta bitki örtüsü gür olduğu hâlde aşırı yıkanma ve humusun büyük bir kısmının çok sayıdaki mikroorganizmalar tarafından tüketilmesinden dolayı bu topraklar humus bakımından fakirdir. Tarımsal verim bu topraklarda düşüktür. Bu nedenle kimyasal çözülme yeterli olduğu hâlde verimsiz topraklardır.

2.Kırmızı Topraklar (Terra Rossa)
Akdeniz iklim bölgesinde kireç taşı (kalker) üzerinde oluşan topraklardır. Bünyesinde demir oksit oranı fazla olduğundan renkleri kırmızıdır. Sulama ve gübreleme yapılırsa tarıma elverişlidir. Kaliforniya (ABD) Orta Şili, Cape Bölgesi (Güney Afrika Cumhuriyeti), Akdeniz kıyıları ve Avustralya’nın güneyinde görülür.

3.Kahverengi Orman Toprakları
Ilıman okyanus ikliminde karışık ormanların altında yer alan humuslu topraklardır. Toprağın üst kısmı, bitki kalıntılarından dolayı koyu renklidir ve humus bakımından zengindir. Aşırı yıkanma yoktur. Bu topraklar Batı Avrupa’da ve Türkiye’de Karadeniz kıyılarında yaygındır.

4.Podzol Topraklar
Soğuk nemli bölgelerin iğne yapraklı orman sahasında oluşan topraklardır. Yıkanma fazla olduğundan mineral bakımından fakirdir ve kül renginde olan topraklardır. Sibirya, Kuzey Avrupa, İskandinavya Yarımadası (İsveç, Norveç, Finlandiya) ve Kanada’da görülür.

5.Tundra Toprakları
Tundra iklim bölgesinin kışın on ay donan, yazın iki ay çözülerek bataklık hâlini alan verimsiz topraklarıdır. Üzerinde üç aylık yaz sıcaklığında yeşeren tundra denilen yosun ve otlardan oluşan bitki örtüsü vardır ve organik maddeler uzun süre çözünmeden toprakta kalır. Humus bakımından fakir ve tarıma elverişsiz topraklardır. Tundralar, kutup altı ikliminde görülen topraklardır. Kanada, İskandinav Yarımadası ve Sibirya’da geniş yer kaplarlar.

6.Çöl Toprakları
Çöllerde (yıllık toplam 200 mm’den az yağış alan yerlerde) görülen, humus bakımından fakir, az humuslu açık renkli verimsiz topraklardır. Çöllerde nem azlığı nedeniyle kimyasal çözülme yetersizdir, toprak oluşumu yeterince gerçekleşemez. Bu nedenle A horizonu yok denecek kadar incedir. Yağış azlığı ve şiddetli buharlaşma nedeniyle toprak yüzeyinde kireç ve tuz birikerek sert bir tabaka meydana getirir ve toprakta tarım yapılamaz.

7.Kahverengi ve Kestane Renkli Bozkır Toprakları
Orta kuşakta, karaların iç kısımlarında, bozkırların görüldüğü yerlerde oluşan topraklardır. Kahverengi bozkır toprakları, 250-400 mm arası yağış alan, step bitki örtüsünün görüldüğü yerlerde oluşan humusu az, tahıl tarımına ve mera oluşmasına elverişli topraklardır.

Kestane rengi bozkır toprakları ise 400-600 mm arası yağış alan, step bitki örtüsüne sahip yerlerde oluşan humus oranı daha fazla ve tahıl tarımına elverişli topraklardır.

8.Çernozyom Topraklar (Kara Topraklar)
Yazları yağışlı karasal iklim koşullarında yetişen yüksek boylu çayırlar altında oluşan topraklardır. Sıcaklığın düşük olması nedeniyle çayır artıkları yeterince ayrışmadan toprak üzerinde kalır. Bu yüzden toprağın üst katı, siyah renklidir.
Çernozyomlar bitki besin maddeleri bakımından zengindirler. Ot verimi yüksek olduğu için buralarda, yoğun olarak büyük baş hayvancılık yapılır. Ukrayna, Rusya ve Kanada’ da; Türkiye’de ise Kuzeydoğu Anadolu’da yaygındır.

Azonal Topraklar (Taşınmış Topraklar)

Bulundukları yerlerden akarsu, rüzgârlar ve buzullar tarafından taşınarak çukurluk alanlarda biriktirilen topraklardır. Çeşitli yerlerden taşınıp geldiğinden bu tur topraklar verimlidir. Bu topraklarda organik kalıntı ve humus oranı yüksektir.

1. Alüvyal Topraklar
Yeryüzündeki yüksek yerler sürekli aşınmakta, aşındırılan bu materyaller uzak mesafelere taşınmaktadır. Bu materyaller iriliğine göre; çakıl, kum, mil olarak adlandırılır. Bunların hepsine birden alüvyon denir. Alüvyonların birikmesiyle oluşan topraklar alüvyal topraklardır. Alüvyonların horizonları yoktur. Alüvyal toprakların en yaygın olduğu yerler deltalardır. Vadi tabanlarının genişlediği yerlerdeki akarsu boyu ovaları da alüvyon topraklardan oluşur. Ayrıca pek çok ovanın tabanındaki verimli tarım alanları da alüvyonlarla kaplıdır. Alüvyal topraklar derin, geçirgen, kolay işlenebilen, suyun kolay temin edilebildiği topraklar olduğundan çok verimlidir. Çoğu iklim kuşağında görülebilir. Örneğin Nil deltası, Türkiye’de Çukurova alüvyal toprakların görüldüğü yerlerdendir.

2. Lös Topraklar
Çöllerde ve yarı kurak iklimlerde rüzgârların, bitki örtüsünün cılız olduğu yüzeylerden kayaçları kopararak taşıdığı ve biriktirdiği topraklardır. Mineralce zengin kolay aşındırılabilen topraklardır.

3. Moren
Kutup bölgelerinde ve kalıcı kar sınırları çevresinde buzulların getirdiği materyallerin biriktirilmesi ile oluşan topraklardır. Mineralce zengindirler fakat sıcaklık şartlarının yetersiz olmasından tarıma elverişli değildirler.

4. Regosoller
Dağ eteklerinde biriken kum boyutundaki malzemeler ile akarsuların ve volkanlardan çıkan kum boyutundaki malzemeler üzerinde gelişen verimli topraklardır. Ülkemizde Nevşehir yöresi gibi volkanik arazilerde yaygın olan bu gözenekli topraklar, patates tarımına oldukça elverişlidir.

5. Kolüvyal Topraklar (Yamaç Döküntüleri)
Dağların yamaçlarında, çözülen malzemelerin yağmur ve sel suları tarafından taşınarak dağ eteklerinde biriktirilmesi ile oluşur. Kolüvyal topraklar verimli topraklardır. Üzüm bağları başta olmak üzere tarım için elverişlidir.

6. Litosol Topraklar (Taşlı Topraklar)
Litos, taş, litosol taşlı toprak demektir. Dağların eğimli yamaçlarında aşınma devamlı olursa ince malzemeler sürekli taşındığından geriye sadece taş ve çakıl gibi iri malzemeler kalır ve bu iri malzemenin hâkim olduğu taşlı topraklara litosol denir.

İntrazonal Topraklar

İntrazonal topraklar, zonal topraklar arasında adacıklar hâlinde oluşan, iklimden çok çevresel özelliklere göre biçimlenen topraklardır. İntrazonallerin oluşmasında daha çok kayaçların özelliği ve topoğrafya etkili olmaktadır. Bütün katmanlar gelişmemiş olup A ve C horizonlarına sahiptir.

1. Halomorfik Topraklar (Tuzlu Topraklar)
Kurak ve yarı kurak bölgelerde görülür. Su buharlaştığında eriyik hâldeki çeşitli tuz ve karbonatlar toprağın yüzeyinde birikir. Çorak topraklar olarak bilinen bu topraklar verimsizdir. Tuzlu topraklar ve alkali topraklar olarak ikiye ayrılır.

2. Hidromorfik Topraklar (Bataklık Toprakları )
Su oranı fazla olan topraklardır. Bataklık alanlarında veya taban suyu seviyesinin (yer altı suyu yüzeyinin) yüksek olduğu ovalarda oluşan topraklardır. Toprak yapısı ve alttaki katmanlar, suyu derinlere doğru sızdırmadığı için havalandırması az olan topraklardır. Erzurum Ovası örnek verilebilir.

3. Kalsimorfik Topraklar
Yumuşak kireç taşı ve killi kireç taşı (marn) depoları üzerinde oluşan topraklardır. Kireç yönünden zengindir. Bu topraklar ikiye ayrılır.

a) Rendzinalar: Yumuşak kireç taşları üzerinde oluşan bu topraklar, genellikle koyu renkli olup alt kısmında kireç birikimi mevcuttur.

b) Vertisoller: Eski göl tabanlarındaki killi ve kireçli depolar üzerinde oluşan topraklardır. Toprak killi olduğu için kurak mevsimde çatlar ve bu çatlaklara üst kısımdan sürekli toprak ve taş dökülür. Bu döküntüler, yağışlı mevsimde ise su ile doygun hâle geldiği için şişerek tekrar yukarı itilir ve âdeta yerinde döner. Verto, Latince dönmek demektir ve bu nedenle bu topraklara, dönen toprak anlamına gelen “vertisol” ismi verilmiştir. Ayrıca Karakepir topraklar veya Taş Doğuran toprak olarak da adlandırılır. Trakya’da yaygın olup ayçiçeği üretimine elverişlidir.