9. SINIFLAR 2. DÖNEM 1. SINAV-Atmosferin Katmanları ve Özellikleri

Kaynakça:https://cografyahocasi.com/

 SUNU İÇİN TIKLAYINIZ.

Atmosferin Katmanları ve Özellikleri

Atmosfer: Yerküreyi çepeçevre saran ve içerisinde çeşitli gazların bulunduğu tabaka. Gaz yuvarı, Hava yuvarı.

Atmosferin Katları, atmosferi oluşturan gazlar sıcaklıklarına, fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre çeşitli katmanlara ayrılır. Atmosfer 5 ana katmandan oluşur. Aşağıdaki şekilde yer alan atmosfer katmanları sıcaklıklarına göre sınıflandırılmıştır.

1. Troposfer
2. Stratosfer
3. Mezosfer
4. Termosfer
5. Ekzosfer

Katmanların Genel Özellikleri

1- Troposfer

• Atmosferin en alt tabakasıdır. Kalınlığı ortalama 13 km’dir.
• Atmosferdeki gazların %75’i bu katmanda bulunur.
• Daha çok yeryüzünden yansıyan ışınlarla ısındığı için bu katmanda yerden yükseldikçe sıcaklık her 100 metrede yaklaşık 0,5 °C azalmaktadır.
• Su buharının tamamı bu katmanda bulunur. Buna bağlı olarak iklim olayları bu katmanda görülür.
• Yatay ve dikey yönde hava akımları meydana gelir. Rüzgar ve buharlaşma gibi.
• Troposfer ile stratosfer arasında “tropopoz” adı verilen geçiş katmanı bulunur.
• Ancak Ekvator’da kalınlığı daha fazla, kutuplarda ise daha azdır. Ekvator üzerindeki kalınlığı 15–17 km, 45° enlemlerinde 12 km, kutuplardaki kalınlığı ise 6–9 km’dir.

Troposferin kalınlığının Ekvatordan Kutuplara doğru azalmasının başlıca nedenleri;
• Sıcaklık ortalamasının Ekvatorda fazla, Kutuplarda az olması
• Yer çekimi kuvvetinin Ekvatorda az, Kutuplarda fazla olması
• Çizgisel hızın Ekvatorda fazla, Kutuplarda az olması olarak sıralanabilir.

2- Stratosfer

• Troposferin üstünde yer alan ve 50 km’ye kadar olan katmandır.
• Sıcaklıklar ortalama -55 °C civarındadır.
• Jet rüzgârları adı verilen yatay hava akımları görülür.
• Ozon tabakasının büyük bir kısmı bu katmanda yer alır. Bu tabaka, Güneş’ten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engeller.
• Stratosfer ile mezosfer arasında stratopoz adı verilen geçiş katmanı bulunur.

3- Mezosfer

• Stratosferin üstünde yer alan ve 80 km’ye kadar olan katmandır.
• Atmosfere giren gök taşları bu katmanda yandığı (yıldız kayması olayı) için yeryüzüne fazla gök taşı ulaşamaz.
• Mezosfer ile termosfer arasından “mezopoz” adı verilen geçiş katmanı bulunur.
• Ozonosfer ve Kemosfer adında iki kısımdan oluşur.

4- Termosfer

• Mezosferden sonra bulunan katmandır.
• En sıcak katmandır. Sıcaklığı yaklaşık 1.000-1.650 °C arasında değişir.
• Kutup ışıkları (aurora) bu katmanda görülür.
• Gazlar burada iyonlara ayrışmış hâlde bulunur. Bu yüzden haberleşme sinyalleri ve radyo dalgaları çok iyi iletilir.

5- Ekzosfer

• Atmosferin en dış katmanıdır.
• Yer çekiminin en az olduğu katmandır.
• Haberleşme uyduları bu katmana yerleştirilir.
• Gazlar çok seyreldiği için katmanın kesin sınırları belirlenemez. Bu nedenle sınır olarak 10.000 km yüksekliğe kadar ulaştığı kabul edilmiştir.

Ozon tabakası

Ozon (O3), üç oksijen atomunun birleşmesiyle oluşmaktadır. Güneş’ten gelen yüksek enerjili morötesi (ultraviyole) ışınlarının etkisi ile oksijen molekülleri parçalanır. Parçalanan serbest oksijen atomları (O), yine morötesi ışınların etkisiyle oksijen molekülü (O2) ile birleşerek ozon molekülünü (O3) oluşturur.

Morötesi ışınları, ozonun hem oluşmasında hem de parçalanmasında tek başına rol oynar. Ozon, yıl boyunca Ekvator kuşağının üzerinde üretilmekte ve hava hareketleri ile kutuplara doğru taşınmaktadır. Ozon, atmosferde yaklaşık 20 ile 25. km’ler arasında yoğunlaşarak ozon tabakasını oluşturur. Bu tabaka Güneş’ten gelen zararlı ışınları emmesi nedeniyle hayati önem taşır. Fabrika atıkları, egzoz gazı vb. insan kaynaklı ozon gazı da oluşmaktadır.

Ozon tabakası son yıllarda belirgin bir şekilde incelmeye başlamıştır. Günlük yaşantımızın bir parçası olarak kullanılan deodorantlar, klimalar, soğutucular ve sanayide kullanılan kimyasal çözücüler içinde bulunan CFC (kloroflorokarbon) bileşikleri bu tabakanın incelmesine neden olmaktadır.

Ozon Tabakasının İncelmesinin Sonuçları

• Canlılardaki kalıtım maddelerinin (DNA) tahrip olması
• Canlıların bağışıklık sisteminin bozulması
• Cilt kanseri vakalarının artması
• Bazı göz hastalıklarının ortaya çıkması
• Küresel ısınmanın artması
• Hayvan ve bitki türlerinin olumsuz etkilenmesi sonucu biyolojik çeşitliliğin azalması

Atmosfer ve Atmosferin Etkileri

Diğer gezegenlerden farklı olarak Dünya’mızın etrafı canlıların yaşamasını sağlayan çeşitli gazlardan
oluşan hava kütlesi ile sarılmıştır. Bu hava kütlesi atmosfer, içinde meydana gelen olaylar ise atmosfer
olayları (hava olayları) olarak adlandırılmaktadır.

Atmosferin tamamına yakınını gazlar oluşturur. Yeryüzünden atmosfere geçen tozlar ve mikroorganizmaların miktarı, atmosferin geneline oranla yok denecek kadar azdır. Atmosfer, birbirinden farklı yapıda gazların bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Atmosferde her zaman bulunan ve oranı değişmeyen gazlar; azot, oksijen ve asal gazlardır (argon, kripton, hidrojen, ksenon, neon, helyum vb.). Bu gazlar, yaşamın devamı ve çeşitli hava olaylarının gerçekleşebilmesi için belirli oranda atmosferde bulunmaktadır.

Atmosferde her zaman bulunan ve oranı değişen gazlar; su buharı ve karbondioksittir. Atmosferde çok az bulunan su buharının oranı yere ve zamana göre değişir. Örneğin Ekvator’a yakın nemli yerlerde su buharının oranı fazla (%2-3), kutuplara yakın soğuk yerlerde ise su buharının oranı azdır (%0,25).Güneş ışınlarını emme ve saklama özelliği olan bu gazların atmosferdeki miktarında meydana gelen değişmeler hava sıcaklığını etkilemektedir. Özellikle son yüzyılda sanayileşmenin hızlanmasına bağlı olarak artış gösteren karbondioksit, iklimler üzerinde olumsuz etkiler yaşanmasına neden olmuştur.

Ozon gazı yeryüzüne yakın yerlerde çok azdır. Güneş ışınlarının etkisiyle öğleye doğru miktarı artmaya başlar. Ozon gazı, atmosferin üst kısımlarında morötesi (ultraviyole) ışınlarını emerek yeryüzüne ulaşmasını engeller. Atmosferde irili ufaklı toz tanecikleri bulunur. Tozlar, rüzgârların etkisiyle atmosfere karışır ve yağışın oluşmasında önemli bir rol oynar. Su buharı toz taneciklerine tutunarak yağmura, kara ve buz kristallerine dönüşür.

Yer çekiminin etkisiyle uzaya dağılamayan gazlar Dünya’nın çevresini sarmıştır. Bununla birlikte, sıcaklığın Ekvator’dan kutuplara doğru azalması ve günlük hareketin etkisiyle atmosferin şekli Dünya’nın şekline benzemiştir. Atmosfer yaklaşık 10.000 km’lik bir kalınlığa sahiptir. Ancak gazların büyük bir kısmı (%97), yer çekiminin etkisiyle yeryüzüne yakındır.

Atmosferde yüksekliğe bağlı olarak sıcaklık değişimi düzenli değildir. Atmosferin en alt katmanı olan troposferde yerden yükseldikçe sıcaklık düşer. Troposferin üst kısmında – 40 °C’a düşen sıcaklık, stratosfer katmanının üst sınırında 0 °C’a yükselir. Mezosferde – 80 °C’a düşen sıcaklık, termosferde ise 60 °C’a çıkar.

Yerden yükseldikçe atmosferin yoğunluğu azalır. Örneğin deniz seviyesinden 12 km yükseklikte 1 m3 havadaki molekül miktarı, deniz seviyesindekinin yaklaşık yarısı kadardır. Deniz seviyesinde bulunan her 10.000 hava molekülüne karşılık, 300 km yükseklikte sadece 1 hava molekülü bulunur.

Atmosferin etkileri şunlardır:

• İklim olaylarının meydana gelmesini sağlar.
• Dünya’nın aşırı ısınmasını ve soğumasını engeller.
• İçindeki hava hareketlerine bağlı olarak yeryüzünde sıcaklığın dengeli dağılmasını sağlar.
• Barındırdığı oksijen sayesinde canlıların yaşamasına olanak sağlar.
• Güneş’ten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engeller.
• Uzaydan gelen gök taşlarının parçalanmasını sağlar.
• Dünya ile birlikte dönerek sürtünmeden doğacak yanmayı engeller.
• Işığı, sesi ve sıcaklığı dağıtarak bunların iletilmesini sağlar.
• Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak Güneş’i doğrudan görmeyen yerlerin de aydınlanmasını
sağlar.

Hava Durumu ile İklim Arasındaki Farklar

• Hava durumu nispeten dar alanları kapsar İklim geniş alanları kapsar.
• Hava durumu aniden gelişen günlük, haftalık olaylardır İklim yavaş ve uzun zaman içinde (en az 35-40 yıl) oluşur.
• Hava durumunda olaylar güneşli, bulutlu, karlı, yağmurlu, sisli vb. gibi ifadelerle anlatılırken İklimde kurak, nemli, sıcak, soğuk vb. ifadeler kullanılır.
• Hava durumuyla meteoroloji iklimle klimatoloji ilgilenir.
• Hava durumunda değişkenlik fazladır (anlık, saatlik) İklimde değişkenlik azdır.

Hava Durumuna Örnekler

• Bugün Samsun’da hava güneşli, Giresun’da ise hava bulutlu olacak.
• Kış mevsiminde güneşli havayı görenler sahile akın etti.
• Sis yüzünden deniz ulaşımı aksayabilir.
• Ülkemizin kuzey ve iç bölgelerinde hafta sonu kar yağışı bekleniyor.
• Uşak’ta 20 Şubat’ta hava parçalı bulutludur.
• Çanakkale’de 18 Mart’ta rüzgârın hızı saatte 80 km olacaktır.
• Meteoroloji, önümüzdeki hafta dolu yağışı ihtimaline karşı çiftçileri uyardı.

İklime Örnekler

• Konya’da yaz kuraklığı belirgindir.
• Rize’de her mevsim yağış görülür.
• Trabzon, yıl içinde yağışı en fazla sonbahar mevsiminde alır.
• Ankara’da kış mevsimi soğuk ve kar yağışlıdır.
• Kongo her mevsim yağışlıdır.
• Londra’da yaz mevsimi serin geçerken kış mevsimi ılık geçmektedir.
• Hindistan’da kış ayları kurak geçmektedir.

Meteorolojik Gözlem (Rasat)

Sinoptik gözlem; bütün dünyada aynı anda yapılan ve atmosferin yatay özelliklerinin yanında dikey durumunun da incelendiği gözlem türüdür. Bu gözlemler özel cihazlar ile meteorolojik uydulardan yararlanılarak yapılır. Greenwich (Griniç) saatine göre altışar saat ara ile günde 4 defa yapılır.

Klimatolojik gözlem; zemine yakın atmosfer özelliklerinin incelendiği gözlem türüdür. Sinoptik gözlemlerden farklı olarak yerel saate göre yapılır. Bu gözlemlerde her iklim elemanı (sıcaklık, basınç, yağış vb), özelliklerine göre günün farklı saatlerinde ölçülür.