10. SINIF DEFTERLERİMİZE YAZILACAK NOTLAR YEŞİL RENKLİ YAZILAR DEFTERLERİMİZE YAZILACAKTIR. 21 Eylül tarihinden sonra konularımıza başlayacağız.

 

DÜNYA'NIN TEKTONİK OLUŞUMU
Dünya'nın ne zaman, nasıl ve hangi maddelerden oluştuğu, tarih boyunca bilim insanlarının en önemli araştırma konularından biri olmuştur. Bilimsel gelişmelere bağlı olarak 19 ve 20. yüzyıllarda bu konuda çeşitli fikir ve kuramlar ileri sürülmüştür. Ortaya atılan bu düşüncelere göre Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz bulutlarının sıkışması sonucu oluşmuş ve ekseni etrafında dönerek soğumaya başlamıştır. Yoğunluğu ve sıcaklığı fazla olan maddeler Dünya'nın merkezinde toplanmış, az olanlar ise dış kısmında kalmıştır. Bunun sonucunda Dünya; yoğunluk ve sıcaklık bakımından yer kabuğu, manto ve çekirdek olmak üzere üç katmandan oluşmuştur. Bu katmanlara geosfer adı verilmektedir. Jeolojik olayların ve oluşumların tarihlendirildiği, kayaçların yaşının saptandığı çalışma alanına jeokronoloji
denir. Metamorfik (başkalaşım) kayaç olan Acasta Gnaysları, dünyada şu ana kadar tespit edilen en yaşlı kayaç türüdür. Kanada'nın kuzeybatısında bulunan Great Slave Lake yakınlarında bulunan bu kayaçların 4,03 milyar yıl yaşında olduğu hesaplanmıştır.
1. Dünya'nın İç Yapısı

Dünya'nın Katmanları Yer Kabuğu
• Farklı özellikteki kayaçlardan oluşan yer kabuğuna litosfer ya da taş küre adı verilir.
• Yoğunluk, sıcaklık ve kalınlığı diğer katmanlardan daha azdır.
• Ortalama kalınlığı 35 km olup okyanusların altında kalınlığı az (yaklaşık 8-10 km), kıtaların altında ise fazladır (bazı yerlerde 70 km'ye kadar).
• Sial (granitik kabuk) ve sima (bazaltik kabuk) olmak üzere iki farklı katmandan oluşur.
• Yer kabuğunun üst kısmında bulunan sial katmanına kıtasal kabuk da denir. Bileşiminde silisyum ve alüminyum elementleri çoğunlukta olduğu için bu katmana sial adı verilmiştir.
• Sial katmanının altında bulunan sima katmanına okyanusal kabuk da denir. Bileşiminde silisyum ve magnezyum elementleri çoğunlukta olduğu için bu katmana sima adı verilmiştir.
Manto
• Yer kabuğunun altından başlayıp yaklaşık 2900 km derinliğe kadar uzanır.
• Dünya'nın toplam hacminin yaklaşık %84'lük kısmını oluşturur. En kalın katmandır.
• Bileşiminde magnezyum ve demir elementleri daha fazladır.
• Bazı özellikleri birbirinden farklı olan üst ve alt manto şeklinde iki katmandan oluşur.
• Yer kabuğunda meydana gelen tektonik kökenli olayların kaynağıdır.
• Sıcaklığı, 2000-5000 °C arasında değişmektedir.
• Yer kabuğuna yakın olan üst kısmına astenosfer adı verilir.
Çekirdek
• Mantodan sonra yaklaşık 2900-6370 km arasında yer alan ve Dünya'nın merkezinde bulunan katmandır.
• Yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en fazla olan katmandır. Yüksek oranda demir ve nikelden oluşur.
• Yapısında daha çok nikel ve demir bulunduğu için bu katmana nife ya da ağır küre de denir.
• İç ve dış çekirdek olmak üzere iki katmandan oluşur.
• Üzerindeki katmanların basıncı nedeniyle iç çekirdeğin katılaştığı düşünülmektedir.
• İç çekirdekte sıcaklık 6000 °C civarındadır.
• İç çekirdekteki yüksek sıcaklığın etkisiyle dış çekirdeğin ergimiş hâlde olduğu tahmin edilmektedir.

Dünyanın iç yapısı ile ilgili bilgileri.

-Deprem dalgaları

-Volkanlardan çıkan materyeller

-Taşların bazı bileşimlerle girdiği tepkimeler ile elde edilir.
2-Levha Tektoniği Kuramı

Güney Amerika ve Afrika kıta kenarların ne kadar uyumlu oldukları pek çok bilim adamının dikkatini çekmiştir, ilk kez Eduard SUESS Dünya’nın geçmişte tek bir süper kıtadan oluştuğu düşüncesini ortaya atmıştır. Ancak bu konuda ilk kapsamlı teorem, Alman bilim adamı Alfred WEGENER tarafından, 1915 yılında ortaya atılmıştır. Wegener’in yaşadığı dönemde bu iddiaları kabul görmemiştir.
Wegener’e göre Dünyanın dış yüzeyi kesintisiz gibi gözükse de büyük kıta parçalarından oluşmaktadır. Bu parçalar akışkan magmanın üzerinde sürekli bir hareketlilik halindedir. Yaşadığı dönemde bu iddiaları kanıtlayacak sağlam dayanaklar bulamayan Wegener, henüz elli yaşında, Grönland buzullarında teorisini kanıtlayacak verileri ararken, donarak ölmüştür. 1960’lı yıllarda “Kıtaların Kayması Teorisi” yerini, kesin olarak açıklanan “Levha Tektoniği Kuramı” na bırakmıştır.
Dünyamızın iç yapısı bir takım katmanlardan oluşmaktadır. Bu katmanların merkezinde çekirdek denilen yüksek ısıya sahip bölüm yer alır. Manto kısmı genellikle eriyik haldeki kayaçlardan oluşur. Çekirdekteki yüksek enerji, manto içinde dikey ve yatay magma akımlarına neden olur. Bu magma akımlarına konveksiyon akımları denir.
Yer kabuğunun her bir bölümünü oluşturan kısımlara levha ya da plaka adı verilmektedir. Bu parçalar mantonun üzerinde yüzer durumdadır. Levhalar, Dünyanın çekirdeğindeki ısının yüksek olması nedeniyle mantoda oluşan dikey magma akımlarının etkisiyle hareket ederler. Bir levha, yalnızca okyanusal ya da kıtasal kabuktan oluşabildiği gibi her iki kabuk türünü de içerebilir. Levhalar, levha sınırı ya da levha kenarı ile sona erer. Levha sınırları;

• Depremlerin
• Volkanizmanın
• Sıcak su kaynaklarının bir arada görüldüğü alanlardır.

Mantonun üst bölümüne Astenosfer denir. Levha hareketleri ve volkanizma buradaki akışkan mağma sayesinde gerçekleşir. İki levhanın ayrıldığı yerlerde yırtılma fayları (transform fayları) oluşur. Buralardan okyanus tabanına volkanik maddeler çıkmaktadır (deniz tabanı volkanizması). Yaklaşan iki kıtasal levhanın bulunduğu yerlerde büyük kıvrım dağları oluşur. Toros, Alp ve Himalaya dağları bu duruma örnektir. Kıtasal ve okyanusal levhanın çarpıştığı yerlerde, okyanusal kabuk, astenosfere dalar. Buralara dalma-batma zonu denir. Astenosfere dalan levha ergiyerek yükselir. Böylece kıyı boyunca volkanik dağlar oluşur, iki okyanusal levhanın çarpıştığı yerlerde ise volkanik dağ sıralarının oluşturduğu ada yayları görülür. Japonya ve Filipinliler bu ada yaylarına örnektir. Ayrıca dalma-batma kuşaklarında derin deniz çukurları oluşmaktadır. Büyük Okyanustaki Mariana ve Tonga gibi çukurluklar dalma-batma kuşaklarını göstermektedir.

Yerkabuğu 7 km ile 100 km kalınlıkları arasında değişen, kaygan özellikte 7 büyük ve birkaç küçük levhadan meydana gelmiştir.

Levha hareketleri:

1-     Çarpışma

2-     Uzaklaşma

3-     Birbirine ters yönde olmaktadır

Büyük levhalar
• Avrasya levhası
• Pasifik levhası
• Avustralya levhası
• K. Amerika levhası
• G.Amerika levhası
• Afrika levhası
• Antartika levhası

Küçük levhalar
• Antiller
• Filipinler
• Kokos
• Nazka
• Hindistan
• Arabistan

LEVHA HAREKETLERİ SONUCUNDA:
1- Depremler oluşur.
Levha sınırları yer kabuğunun en zayıf kesimleridir. Bu bölgelerde yoğun bir depremsellik göze çarpar. Depremlerin dağılış haritasına göre Dünya’da depremselliğin yoğun olarak yaşandığı alanlarla levha sınırları arasında yakın bir ilişki vardır.

 

2- Volkanik faaliyetler
Volkanizma yerkabuğunda bulunan fay ve çatlaklar boyunca magmanın yer yüzüne ulaşması durumudur. Aşağıdaki haritada Dünya’da büyük volkanik dağların dağılımı verilmiştir. Volkanik dağların uzanış doğrultuları ile levha sınırları arasındaki benzerlik dikkat çekicidir. Levha sınırları fay hatlarının aktif olduğu alanlar olduğundan volkanizma faaliyetleri bu bölgelerde yaşanmaktadır

 

3- Sıcak Su Kaynakları ( Fay Kaynakları)
Sıcak su kaynakları yüzey sularının, yeraltına sızdığı, faylı ve volkanik arazilerde görülür. Bu nedenle levha sınırlarının geçtiği bölgeler sıcak su kaynakları bakımından da oldukça zengindir.